Infrastructuur: Hoe kan de inrichting van de leeromgeving de effectiviteit van teamteaching versterken?
In gesprek met prof. Jo Tondeur
Getuigenis - Onderzoek op je bord
In de hedendaagse onderwijswereld is het cruciaal om na te denken over hoe fysieke en digitale ruimtes samenwerken om een leeromgeving te creëren die de pedagogische doelen ondersteunt. Jo Tondeur, coördinator van Brussels Research Institute for Teacher Education (BRiTE) en lerarenopleider aan het Multidisciplinair Instituut Lerarenopleiding (MILO) van de VUB, heeft zich verdiept in de invloed van de fysieke ruimte op onderwijs, met specifieke aandacht voor de integratie van digitale technologie. In dit interview deelt hij inzichten over hoe de inrichting van de ruimte niet alleen de leerervaring verbetert, maar ook bijdraagt aan succesvolle teamteaching.
Het belang van de leeromgeving in het ondersteunen van onderwijsdoelen
ESTAFETT: Dag Jo, kun uitleggen hoe je je onderzoek naar digitale en fysieke leeromgevingen hebt vormgegeven?
Jo Tondeur: Mijn onderzoek focust op hoe innovatieve en digitale technologie geïntegreerd kan worden in het onderwijs, en ook hoe de fysieke ruimte invloed heeft op het leerproces. Ik heb altijd gezien hoe belangrijk de inrichting van de leeromgeving is, of het nu gaat om digitale tools of andere materialen. Deze fascinatie heeft mijn werk sterk beïnvloed en heeft ook geleid tot de ontwikkeling van verschillende praktische richtlijnen voor scholen.
ESTAFETT: Je hebt gewerkt aan een inspiratiegids voor de Vlaamse overheid. Hoe is die tot stand gekomen?
Jo Tondeur: De inspiratiegids ontstond vanuit een oproep van de Vlaamse overheid om in kaart te brengen hoe fysieke ruimtes een rol spelen en hoe je ze kan verbeteren. In samenwerking met architecten en onderwijsexperts hebben we praktische, haalbare oplossingen bedacht die scholen direct kunnen implementeren, zelfs met beperkte middelen. Het draait vooral om bewustwording van hoe je de ruimte kunt inzetten om de onderwijsdoelen te ondersteunen.
Teamteaching: combineer flexibele en gespecialiseerde ruimtes
ESTAFETT: In de gids wordt gesproken over de cruciale rol van het pedagogisch project bij het inrichten van de fysieke ruimte. Kun je uitleggen wat je daarmee bedoelt?
Jo Tondeur: Wat we hiermee bedoelen is dat de manier waarop je het leerproces ontwerpt—het zogenaamde "learning design"—de basis moet zijn voor het inrichten van de ruimte. Dit geldt zeker voor teamteaching, waarbij de fysieke ruimte aangepast moet worden aan de teamteachmodellen. Bijvoorbeeld, bij het parallel teamteachen moet je nu eenmaal beschikken over twee ruimtes. De kunst is de ruimte zo in te richten dat deze de onderwijsdoelen versterkt, of het nu gaat om zelfsturend of coöperatief leren, differentiëren door het gebruik van digitale technologieën of via teamteaching of een combinatie ervan.
ESTAFETT: Hoe kunnen scholen, die overwegen om te starten met teamteaching zich voorbereiden op het gebruik van deze ruimtes?
Jo Tondeur: Scholen die creatief omgaan met ruimte, zoals het herinrichten van oude gebouwen of het gebruik van flexibele meubels, zijn vaak in staat om beter gebruik te maken van hun fysieke omgeving. Om te teamteachen heb je enerzijds flexibele ruimtes nodig, die je gemakkelijk en snel kan herorganiseren (bv. Flexibele wanden en tafels met wieltjes) en anderzijds gespecialiseerde ruimtes, met een vaste inrichting voor een bepaald doel, die je niet elke keer moet herorganiseren. Het creëren van gespecialiseerde ruimtes die niet echt flexibel zijn, maar ook specifiek ontworpen zijn voor bepaalde onderwijsvormen, zoals hybride lessen of activerende werkvormen, maakt het gemakkelijker voor teamteachende leraren om hun lesmethodes effectief toe te passen. Dit vraagt wel om een doordachte benadering van infrastructuur. Het gaat ook om het efficiënt benutten van de leertijd: als je maar 50 minuten hebt, waar je telkens 2 x 5 minuten bezig bent met het organiseren van je ruimte, dan verlies je te veel tijd.
““Het hoeft niet veel te kosten om een leeromgeving effectiever te maken.””
Teamteaching: combineer digitale en fysieke ruimtes
ESTAFETT: Bij teamteaching wordt er soms gewerkt met leerpleinen. Het zijn grote, flexibele en open leeromgevingen die ontworpen zijn om samenwerking, interactie en zelfstandig leren te bevorderen. Leerpleinen kunnen digitale hulpmiddelen, zoals computers of tablets, bevatten, maar ook fysieke materialen en creatieve werkplekken. Het idee is dat de leeromgeving meer uitnodigend en stimulerend is, zodat leerlingen zich beter kunnen concentreren en hun eigen leerproces kunnen sturen. De bezorgdheid leeft echter dat die voor meer afleiding en lawaai kunnen zorgen. Hoe kijk jij naar dit punt, vooral vanuit je eigen onderzoek?
Jo Tondeur: Afleiding is inderdaad een belangrijk aandachtspunt, vooral in open ruimtes, zoals leerpleinen. Scholen in Scandinavië hebben bijvoorbeeld geluidsdichte “boxen” gecreëerd waar leerlingen zich kunnen afzonderen voor stille werkperiodes, een goedkoper alternatief hiervoor kan het gebruik van hoofdtelefoons zijn en het plaatsen van flexibele scheidingswanden.
Dit laat zien hoe de fysieke ruimte kan worden aangepast om de leerervaring te verbeteren. Het gaat niet alleen om de ruimte zelf, maar ook om het doel waarvoor deze gebruikt wordt—of het nu gaat om concentratie, samenwerking, of reflectie.
ESTAFETT: Hoewel kort reflecteren op de teamteachlessen zeker af en toe ook op de werkvloer kan, vereist een structureel overleg wel wat meer. Hoe zie jij de organisatie van het voorbereiden en nabespreken van de teamteachlessen in Vlaanderen op het gebied van infrastructuur?
Jo Tondeur: Daar moet zeker aandacht voor komen, want op veel plekken ontbreken geschikte ruimtes voor overleg. Ook daarvoor moeten scholen de nodige voorzieningen treffen. Tegelijkertijd biedt digitaal overleg nieuwe mogelijkheden om efficiënt en effectief samen te werken.
ESTAFETT: Wat bedoel je precies daarmee?
Jo Tondeur: Digitale vergaderingen bieden veel flexibiliteit, vooral voor teamteachers die asynchroon willen werken. Dit verlaagt de werkdruk en maakt het mogelijk om efficiënt samen te werken, zelfs als men niet fysiek aanwezig is. Toch is het belangrijk om digitale vergaderingen goed te combineren met fysieke ontmoetingen, bijvoorbeeld door elkaar eerst persoonlijk te treffen en daarna digitaal verder te werken. Het doel is een balans tussen beide vormen van samenwerking, waarbij ze elkaar aanvullen.
De rol van de schoolleiders: ruimte voor teamteaching creëren
ESTAFETT: Schoolleiders hebben vaak behoefte aan handvatten voor het ondersteunen van teamteaching. Wat is jouw visie op hun rol in dit proces?
Jo Tondeur: De kunst is om als schoolleider letterlijk en figuurlijk meer ruimte te creëren voor de teamteachpraktijk. Dit betekent niet alleen het bieden van fysieke en digitale ruimte, maar ook het geven van vertrouwen aan en het geloven in de teamteachers. Heel wat scholen durven al wat verder denken dan de traditionele klaslokalen en benutten hun eetruimtes en brede gangen of trappen in de leeromgeving voor specifieke leeractiviteiten, zoals presenteren, verlengde instructie enzoverder. Schoolleiders kunnen hierin een cruciale rol spelen door het juiste beleid en de juiste infrastructuur te bieden.
““De kunst is om als schoolleider letterlijk en figuurlijk meer ruimte te creëren voor de teamteachpraktijk.””
Infrastructuur als kans, geen belemmering
ESTAFETT: Tot slot, veel scholen geven aan dat de infrastructuur een belemmering vormt voor teamteaching. Wat is jouw visie hierop?
Jo Tondeur: Het is jammer dat infrastructuur vaak als een belemmering wordt gezien, want er zijn veel manieren om een ruimte te optimaliseren, zelfs met beperkte middelen. Veel scholen hebben aangetoond dat teamteaching zeer effectief kan worden ondersteund, zolang er een beetje creativiteit en bewustwording van de ruimte is. Het draait vooral om de juiste mindset: hoe kun je de beschikbare ruimte het beste benutten om samenwerking en interactie tussen teamteachers te bevorderen? Het hoeft niet veel te kosten om een leeromgeving effectiever te maken. Daarnaast is het ook essentieel om duidelijke afspraken te maken over het gebruik van de ruimte, zoals bij elke andere leeromgeving. Leerlingen moeten ook leren hoe ze gepast omgaan met de verschillende werkplekken, zodat de ruimte optimaal benut wordt voor zowel hun eigen werk als voor samenwerking met anderen.
ESTAFETT: Wat zou je als afsluiting willen meegeven aan scholen die hieraan willen werken?
Jo Tondeur: Uiteindelijk draait het om goed onderwijs. Het is cruciaal om de materialiteit van de ruimte niet uit het oog te verliezen, want we weten uit studies dat die daadwerkelijk invloed heeft. Het gaat niet alleen om zaken zoals licht en kleur, maar ook om de indeling van de banken en stoelen, en hoe je de ruimte praktisch inricht. Dit wordt vaak vergeten, en daar hoop ik dat de inspiratiegids een stimulans voor kan zijn. Het is ook belangrijk dat goede praktijken gedeeld worden, want er is vaak niet veel nodig om ruimtes effectiever te maken en zo bijvoorbeeld de samenwerking te versterken. En vergeet niet de afspraken die horen bij dergelijke ruimtes; door leerlingen ook daarin te betrekken en hun te leren om respectvol en doelgericht met de omgeving om te gaan, kan de effectiviteit van de ruimte nog verder verhoogd worden.
De literatuurstudie en de analyse van de verschillende cases vormden de basis voor de praktijkgerichte inspiratiegids. Deze inspiratiegids heeft een drieledige doelstelling:
sensibiliseren van bouwheren;
inspireren met onderbouwde goede praktijkvoorbeelden;
ondersteunen in het plannings- en ontwerpproces van bouwen en verbouwen (eventueel via stappenplannen), en dit binnen de bestaande financiële en fysieke normering.
In dit onderzoek werd, na een literatuurstudie en status questiones, een meervoudige exploratieve casestudy opgezet in zes Vlaamse en Brusselse scholen. In deze casestudies werden verschillende onderzoeksmethoden gecombineerd: observaties in de school en in klassen om een analyse van de omgeving te doen, twee lesobservaties en interviews met leraren.
Bedankt, Jo, voor dit inspirerende en leerzaam gesprek!